6. PROFILAKTYKA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH. CO ROBIĆ, ABY ZADBAĆ O ZDROWIE PSYCHICZNE DZIECKA

JOANNA WACHOWIAK MONIKA RUDNIK

UCZEŃ Z ZABURZENIAMI PSYCHICZNYMI W SZKOLE

OŚRODEK ROZWOJU EDUKACJI, WARSZAWA 2020

 

Profilaktyka zaburzeń psychicznych. Co zrobić, aby zadbać o zdrowie psychiczne ucznia?

 

W ocenie naszego samopoczucia, dobrostanu duże znaczenie ma sposób, w jaki myślimy o sobie – nasza samoocena wpływa bowiem na rodzaj podejmowanych przez nas działań. Warto, aby młode osoby miały szanse na pełnienie różnych ról w życiu, zarówno w rodzinie, jak i środowisku szkolnym – w takich warunkach łatwiej im będzie zmagać się z niepowodzeniami.

Zaburzenie wiąże się często z izolacją, która tym samym uszczupla aktywność społeczną i ogranicza społeczne pełnione role. Warto w młodszych klasach wprowadzić podział uczniowskich obowiązków, przyporządkowując do nich nazwę, np. ogrodnik podlewa kwiaty w klasie, bagażowy układa plecaki, bankier zapisuje, na co były wydane klasowe pieniądze. W  klasach starszych wskazane jest, aby określić odpowiedzialność uczniów za różne wydarzenia, np. zorganizowanie akcji Szlachetna Paczka, prowadzenie strony internetowej szkoły, organizację świąt, poprowadzenie debaty oksfordzkiej na temat zaproponowany przez uczniów.

Szkoła powinna być miejscem, w którym uczniowie zdobywają wiedzę oraz rozwijają swoje kompetencje społeczne, inteligencję emocjonalną oraz uczą się brać odpowiedzialność za konsekwencje swoich wyborów.

W szkole ważne są relacje z innymi – coraz częściej psychologowie w swoich gabinetach słyszą od uczniów, że czują się samotni, gdyż kontakt z  innymi odbywa się w dużej mierze tylko online. Pamiętajmy zatem, że szkoła to miejsce, w którym możemy zadbać o relacje face to face. Dzieci coraz lepiej i szybciej rozwijają się poznawczo, ale wykazują duże trudności emocjonalne, warto więc angażować uczniów w pracę grupową, wspólne projekty, organizować zadania, które będą wymagały kontaktu z innymi osobami, np. przygotowanie występu świątecznego dla osób z domu seniora, nagranie filmu o różnych zawodach, przeprowadzenie wywiadu z kimś, kto ma ciekawe hobby.

Wskazówki dla nauczyciela

1. Ważne jest, aby uczniowie wiedzieli, że nie ma dobrych i złych emocji, ale przyjemne i nieprzyjemne. Stwórzmy w klasie tablicę z nazwami emocji, zachęcajmy uczniów do nazywania swoich stanów emocjonalnych, ćwiczmy konstruktywne sposoby radzenia sobie z nimi. Cenne będzie nie tylko mówienie o emocjach, ale również organizowanie warsztatów na temat emocji – można np.  zaprosić do współpracy poradnię psychologiczno-pedagogiczną lub organizację pozarządową.
2. Nie zapominajmy o rytuałach, wspólnych zwyczajach, które umacniają więzi, wpływają na bezpieczeństwo oraz poczucie wspólnoty. Może to być piosenka na rozpoczęcie dnia, potrawa, którą uczniowie będą przygotowywali na święta, ubranie zaprojektowane przez uczniów na ważne uroczystości klasowe, opracowanie zasad radzenia sobie w trudnych sytuacjach, np. konfliktowych.
3. Warto zachęcić uczniów do zainteresowania się zdrowym stylem życia, przy czym trzeba pamiętać, że najlepiej uczymy, gdy sami stanowimy przykład. Niech uczniowie opracują plakat obrazujący piramidę zdrowego żywienia. Pamiętajmy, że według nowych wytycznych jej podstawą jest ruch, niech zatem szkoła będzie miejscem promującym i wspierającym inicjatywy sportowe, może warto zastąpić wyjście do kina wspólnymi podchodami lub zajęciami sportowymi ze specjalistą. W starszych klasach zalecane jest spotkanie z dietetykiem, trenerem personalnym (osoby te mogą stać się autorytetem dla młodych ludzi). Być może warto pogłębić wiedzę uczniów, wykraczając poza zakres podstawowej pogadanki, i zainteresować ich biologicznymi podstawami funkcjonowania organizmu człowieka, aby wiedzieli, jak to, co robią, wpływa na ich samopoczucie i możliwości poznawcze.
4. Odpoczynek jest równie potrzebny jak praca, a szczególnie ważny jest sen. Warto więc poświęcić godzinę wychowawczą na zagadnienia związane ze snem. Niech uczniowie poznają ten temat i dowiedzą się, jak podczas naszego życia zmienia się zapotrzebowanie na sen, niech odpowiedzą sobie na pytanie, dlaczego tak trudno im wstać rano (z biologicznego punktu widzenia).

Rozmawiając z dzieckiem czy nastolatkiem, zadbaj o otwierającą komunikację!

Nie używaj typowych "pocieszaczy", skup się na tym, jak rozumiesz wypowiedź ucznia. Rozważ, jakie widzisz w niej emocje, jakie emocje w tobie wzbudza to, co mówi uczeń. Jednostka z trudnościami psychicznymi potrzebuje poczucia akceptacji i zrozumienia – okazuj je w sposób jasny i czytelny. Jeśli nie wiesz, co powiedzieć, jak pomóc, lepiej powiedz to wprost, zamiast bagatelizować problem.

Zwroty zamykające komunikację:

"nie martw się, wszystko się ułoży";

"nie przejmuj się";

"wyrośniesz z tego";

"ogarnij się";

"chyba nie chcesz mnie wpędzić do grobu";

"musisz wyjść na ludzi";

"weź się w garść";

"nie mogę znieść tego, co sobie robisz".

 

Zwroty budujące pozytywną komunikację:

"widzę, że dużo się dzieje w twoim życiu";

"rozumiem, że to dla ciebie trudna sytuacja";

"zauważam, że masz w sobie bardzo dużo emocji";

"może chciałbyś mi opowiedzieć o tym, jak się czujesz".

 

Wskazówki, które mogą pomóc w trudnej rozmowie z dzieckiem:

1. Naucz się rozpoznawać sygnały silnego napięcia – w słowach, tonie głosu, mimice, postawie ciała.
2. Ucz się empatii – odczuwaj nastrój twojego rozmówcy.
3. Zwróć uwagę, jak sam radzisz sobie ze stresem i jakich strategii używasz do jego przezwyciężania; zastanów się, czy są one dobrym przykładem dla twojego ucznia.
4. Utrzymuj kontakt ze swoim umysłem i ciałem – zastanów się, co czujesz, gdy jesteś zestresowany, i jak się wtedy zachowujesz, bo możesz tym zwrócić uwagę swojego ucznia.
5. Bądź pełen wyrozumiałości i akceptacji zarówno dla dziecka, jak i dla siebie.

 

Pamiętaj: zaakceptowanie uczuć i problemów ucznia to nie to samo, co przyzwolenie na destrukcyjne zachowania!

Przygotowując godziny wychowawcze oraz szkolny program wychowawczo-profilaktyczny, warto przeanalizować problematykę omówioną w podręczniku wdrażania Szkolnego Systemu Wsparcia Zdrowia Psychicznego Myślę pozytywnie, m.in.:

1. Rozwijanie kompetencji miękkich w celu ochrony zdrowia psychicznego i poprawy dobrostanu psychicznego młodzieży, w tym umiejętności komunikacji społecznej i wewnętrznej, np.:

• budowanie poczucia własnej wartości;
• asertywność;
• umiejętność krytycznego myślenia;
• budowanie informacji zwrotnej i wyrażanie własnych potrzeb;
• efektywna komunikacja (jak mówić i jak słuchać);
• empatia i dostrzeganie potrzeb innych osób;
• zarządzanie sobą w czasie;
• odnajdowanie się w grupie.

 

1. Promowanie wiedzy i umiejętności korzystania z nowych technologii komunikowania poprzez dostarczanie odpowiedniej informacji, wzmacnianie czynników chroniących i redukcję czynników ryzyka w celu utrzymania zdrowia psychicznego oraz przeciwdziałania inicjacji różnych zachowań ryzykownych, np. cyberbullyingowi.
2. Promowanie wiedzy i umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach, które mogłyby prowadzić do pogorszenia zdrowia psychicznego, takich jak np.: stres; agresja (własna i zewnętrzna), przemoc; negatywny wpływ społeczny (uzależnienie od alkoholu i narkotyków).
3. Wspieranie rozwoju duchowego młodzieży w celu zachowania dobrostanu psychicznego i radzenia sobie w obliczu dylematów, np. poprzez: samokontrolę i wytrwałość; umiejętność refleksyjnego myślenia o sobie; samorozwój poprzez sztukę; kreowanie pozytywnego systemu wartości, świadomość wyznawanych wartości, planowanie swojego rozwoju; umiejętność wyciszania się i obserwowania swoich emocji.
4. Przeciwdziałanie seksualizacji młodzieży w przestrzeni publicznej oraz w procesie edukacji, np. poprzez: umiejętne krytyczne myślenie i spojrzenie na budowane wzorce medialne; budowanie świadomości młodzieży, dotyczącej przejawów zjawiska seksualizacji; promowanie postaw i zachowań sprzeciwiających się stereotypizacji płciowej i uprzedmiotowieniu.

Zdarza się, że nie reagujemy na symptomy, które nas niepokoją, ponieważ nie wiemy, jak na nie odpowiadać, zwłaszcza w sytuacjach dotyczących psychiki młodego człowieka. Zadbajmy więc, aby w naszej szkole obowiązywały jasne, opracowane przez grono pedagogiczne, procedury postępowania dla nauczycieli w sytuacjach związanych z bezpieczeństwem uczniów.

Przykładowa procedura postępowania

W celu określenia warunków zapewniających uczniom bezpieczeństwo w szkole ustala się, co następuje:

1. W każdym przypadku konieczności rozwiązywania problemów związanych z naruszeniem przez ucznia obowiązujących w szkole zasad niezbędna jest ścisła współpraca przedstawicieli szkoły z rodzicami ucznia.
2. W celu rozwiązywania zaistniałego problemu wychowawca w porozumieniu z pedagogiem lub psychologiem szkolnym:
   • ustala najbliższy termin spotkania z uczniem i jego rodzicami;
   • prowadzi rozmowę interwencyjną z uczniem;
   • prowadzi rozmowę z rodzicami, podczas której wspólnie ustala z nimi dalsze działania wobec ucznia, zasady współpracy między rodzicami a szkołą oraz możliwość uzyskania pomocy specjalistycznej;
   • uczeń w obecności rodziców podpisuje kontrakt, w którym zobowiązuje się do przestrzegania określonych reguł zachowania;
   • nadzór nad wypełnieniem kontraktu przez ucznia sprawują rodzic i wychowawca klasy.
3. Uczniowie potrzebujący pomocy specjalistycznej są kierowani do odpowiedniej poradni/placówki.
4. Brak współpracy ze strony rodziców powoduje konieczność podjęcia innych działań przewidzianych prawem:
   • zastosowanie określonych w statucie szkoły konsekwencji dyscyplinarnych;
   • zgłoszenie sprawy do sądu rodzinnego.
5. W warunkach zagrożenia zdrowia ucznia szkoła zapewnia mu niezbędną opiekę medyczną (wzywane jest pogotowie).
6. Policja jest wzywana w przypadku:
   • zachowania ucznia, które zagraża bezpieczeństwu jego lub innych osób;
   • znalezienia na terenie szkoły nielegalnych substancji psychoaktywnych;
   • gdy istnieje podejrzenie, że uczeń może posiadać nielegalne substancje psychoaktywne;
   • kradzieży lub innych wykroczeń.

 

Najnowsze badania pokazują, że czynnikiem wpływającym na dobre radzenie sobie z problemami i stresem jest tzw. odporność psychiczna resilience. Potrzebna jest zatem zmiana postrzegania problemu z tego, jak ograniczać czynniki ryzyka, na myślenie, co można zrobić. Programy profilaktyki oparte na czynnikach ochrony, czyli budowaniu odporności psychicznej, w tym między innymi na umiejętności spożytkowania własnych emocji, radzeniu sobie ze stresem i adekwatnym poszukiwaniu wsparcia, są bardziej efektywne niż programy opierające się na tzw. czynnikach ryzyka (wszystkie programy "anty", np. antynikotynowe, antynarkotykowe, antyprzemocowe itd.). Zamiast ograniczania dostępu warto dawać młodym ludziom kompetencje i możliwości, by lepiej sobie radzili ze swoimi problemami.